अवरोधको शहर,अवरोधको कहर

विगत केही महिना यतादेखि पूर्वाधारजन्य भद्रगोलका कारण काठमाडौं कुरुप र कष्टकर बनेको यर्थाथलाई अखबार र डिजिटल पत्रिकाहरुले उच्च प्राथमिकता दिइरहेका छन् । पूर्वाधारजन्य कष्ट र धरापबारे सामाजिक सञ्जाल ट्वीटरमा बहसपनि बाक्लिएको छ । आफूले देखेका अवरोधको तस्वीर र भिडियो पोष्ट गर्ने र त्यसबारे जीवन्त छलफल गर्ने, सम्बन्धित निकायलाई सामाजिक सन्जालमार्फत नै ध्यानाकर्षण गराउने प्रचलनपनि निकै बढेको छ । अवरोधबारे समाज संवेदनशील बन्न थालेको छ ।

केही हप्ताअघि शहरी विकास मन्त्री रामकुमारी झाक्रीले ढलको बिर्को राख्ने ढंग नमिल्दा भोग्नु परेको सकसबारे ब्यंग्यात्मक शैलीमा कुरा राखिन् । ब्यंग्य गर्ने शैली त्यति मिठो नभएपनि नागरिकले भोगिरहको सास्तीको यर्थाथ चित्रणचाहि थियो त्यो । सडकमा ढलको बिर्को किन ढिस्कोजस्तो बन्छ ? मोटरसाईकल पल्टियोस् भनेर ? दृष्टिविहिन ब्यक्तिलाई ठेस लागोस् भनेर ? कि काम गर्ने ढंग नमिलेर ? ढलको बिर्को हाल्ने ढंग जाँच्नेचाहि को हो ? नक्सामा त ढिस्को हुन्न । निर्माण स्थलमा ढिस्को बनिदिन्छ । यस्तो किन हुन्छ ? हामी कामको ‘फिनिसिङ’ मा धेरै पछाडी छौं । ढल बने भयो । बिर्को हाले भयो । ढल बगे भयो । ढल बनाउँदा कहाँको मसिनो फिनिसिङ हेर्ने फुर्सद ? होटलको डाइनिङ हल वा गाडीको सोरुम बनाएको हो र मसिनो फिनिसिङ गर्नलाई ढिस्को बनोस् कि जेसुकै बनोस्, कसलाई मतलब ?

शहर भन्नु आफैंमा एउटा रहर हो । प्रविधि, अर्थतन्त्र र वास्तुकलाको विकासको उन्नत स्वरुपको छाप हरेक योजनाबद्ध शहरमा देखिन्छ । कहिलेकाही कहर थुप्रिदै थुप्रिदै र तन्किदै तन्किदै गएर पनि त्यसले शहरको रुप लिन्छ । कालान्तरमा कहर चिर्दै चिर्दै एउटा भद्दा बस्तीलाई सुन्दर स्वरुप दिईन्छ । ठूल्ठूला घर, हरिया पार्क, फराकिला बाटा, जतासुकै झिलिमिलि, अनेकथरी अवसर, पसल र अनेक रामरमिता । अरु के—के चाहिन्छ एउटा राम्रो शहर बन्न ? कसैलाई कतैपनि ठेस नलाग्ने शहर अहिलेको साझा रहर हो । बालबालिका, जेष्ठ नागरिक, अपांगता भएका ब्यक्ति, अपांगता नभएका ब्यक्ति सबै निर्वाध रुपमा हिड्न सक्ने शहर । अध्यारो र उज्यालो दुबैमा निर्धक्क हिड्न सकिने शहर । सरर साईकल कुदाउन सकिने शहर । सजिलै बाटो काट्न सकिने शहर । सार्वजनिक सवारी सम्झँदै आनन्द लाग्ने शहर । ह्वीलचियरका पाङ्ग्रा कतै नअल्झिने शहर । शहरमा दृष्टिविहिन ब्यक्तिलाई कतै उल्झन ब्यहोर्न नपर्ने शहर । तर हाम्रो वास्तविकता उल्टो छ । एक पैदलयात्रुको रुपमा काठमाडौंका बाटाघाटामा दैनिक सरदर १०—१२ किलोमिटरजति हिड्दा अपांगता भएका ब्यक्ति, जेष्ठ नागरिक, बालबालिका आदिका लागि काठमाडौंका सडक र भवन संरचना धरापै धराप बनेको देखिरहेछु ।

ट्याकटाइल टायल पछ्याउँदै खाल्डोतिर…

करिब ५ महिनाअघि आर्किटेक्ट सुवास अधिकारीले ट्याकटाइल टायल हाल्ने नेपाली ढंगको दारुण चित्रको लामै लहरो सामाजिक सञ्जाल ट्वीटरमा पस्किदिए । ट्याकटाइल टायल दृष्टिविहिन ब्यक्तिलाई हिड्न सजिलो होस् भनेर हालिन्छ । यो सामान्यतया १ फिट चौडाइ र १ फिट लम्बाईको हुन्छ । ट्याकटाइल टायल दुइ किसिमका हुन्छन् । एउटा धर्के टायल जसलाई गाइडिङ ब्लक पनि भनिन्छ । अर्को थोप्ले टायल, जसलाई वार्निङ टायल पनि भनिन्छ । लामालामा धर्का भएको गाइडिङ टायलमा जुत्ताले महसुस गर्न सक्ने गरि उठेका धर्साहरु हुन्छन् । सेतो छडीको तल्लो भागको सहायताले यो टायल पछ्याउँदै दृष्टिविहिन ब्यक्तिहरु सजिलै हिड्न सक्दछन् । बाटोको दिशा परिवर्तन हुने वा टुंगिने ठाउँमा गोलो थोप्ले टायलहरु लगाईएको हुन्छ । तर ट्याकटाइल टायल लगाउने हाम्रो ढंग मिलेको छ त ? सामान्य टायल सोचेर लगाईएको छ या यसको मर्म बुझेरै लगाईएको छ ?

काठमाडौंको फुटपाथमा हिड्दा यसलाई मसिनोसंग नियाल्नुभयो भने असाध्यै खराब अवस्था देखिन्छ । पहिलो कुरो त ट्याकटायल टायल काठमाडौंका फुटपाथमा थोरै ठाउँमा मात्र लगाईएको छ । लगाईएको ठाउँको दशा देखिनसक्नु छ । फुटपाथमा मोटरसाइकल कुदाउँदा यो टायल धूलोपिठो भएको छ । यसको नियमित मर्मतसम्भारपनि हुन सकेको छैन । ट्याकटाइल टायल पछ्याउँदै जाने हो भने कि त खाल्डोमा पुगिन्छ कि विजुलीको पोलमा टाउको ठोकिन्छ कि त ह्वाङ्ग परेको वा ढिस्को बनेको मंगालमा खुट्टा ठोकिन्छ । केही महिना अघिमात्र पुतलीसडकको फुटपाथमा ट्याकटाइल टायल लगाईएको थियो । अहिले त्यहाँ जानुभो भने बाँदरले मकै कोपरेर फालेजस्तै दृश्य देखिन्छ । ठाउँ—ठाउँमा टायल उखेलेर फालिएको छ । पुरानो बसपार्क—शंकरदेव क्याम्पस जोड्ने बागबजारको बाटोमा ट्याकटाइल टायल लगाएको ठाउँमा विचविचमा विजुलीका पोलहरु छन् । त्यहाँ ट्याकटाइल टायल पछ्याउँदै हिड्ने हो भने त्यसले ठूलै दुर्घटना निम्त्याउँछ । ड्याम्मै टाउको ठोकिन्छ । यस्तो काम कसले र किन गर्छ ? कसले ठिक छ भनेर पास गर्छ ?

बागबजारको दृश्य

पुतलीसडकको दृश्य

अजंगको खाल्डोमा, ढिस्कोमा, विजुलीको पोलमा, फोहोरको थुप्रोअघि किन टुंगिन्छ ट्याकटाइल टायलको लहर ? महानगरपालिका र शहरी विकास मन्त्रालयलाई मात्र होइन, आफैंलाई पनि प्रश्न गरौं । निर्माण सामाग्री टाँसेर, घोलेर, जमाएर वा उभ्याएर मात्र सच्चा पूर्वाधार बन्दैन । त्यो त अवरोध, ढिस्को वा मृत्युमार्ग बन्छ । राजधानीका फुट्पाथमा ओछ्याइएका ट्याकटाइल टायलले दुर्गतीको त्यही कथा भनिरहेछ ।

फुटपाथ कि अस्थायी स्टोर ?

फुटपाथ कसको सम्पत्ती हो ? त्यो पैदलयात्रीको सम्पत्ती हो । तर त्यस्तै भईरहेको छ ? यो त निर्माण सामाग्री सित्तैमा थुपार्न पाईने अस्थायी स्टोर र सित्तैमा पसल विस्तार गर्ने ठाउँ बनेको छ । माघ तेस्रो साता बागबजार र परिक्षा नियन्त्रण कार्यालय, बल्खु पुग्दा करिब ३०—४० फिट लम्बाई बराबरको भाग ढाकेर निर्माण सामाग्री थुपारिरहेको देखें । बल्खुको परिक्षा नियन्त्रण कार्यालय नजिकै आकाशे पूल बनाउन लागिएको छ । आडैको फुटपाथमा डण्डीहरु धेरै समय पहिलादेखि थुपारेर राखिएको छ । बागबजार (पुरानो बसपार्क—शंकरदेव क्याम्पस जोड्ने बाटो) मा फुटपाथको लामै खण्ड ढाकेर निर्माण सामाग्री थुपारिएको छ । यस्ता उदाहरण धेरै ठाउँमा देख्न सकिन्छ ।

मन्त्रीले छापा मारेर या एक—दुइ पटक डोजर लगेर सामान उठाउँदैमा यो समस्याको समाधान हुन सक्दैन । कताकता मात्र छापा मार्नु ? सिंगो काठमाडौंलाई डोजरले जुरुक्क उठाउन मिल्दैन । हिड्दाहिड्दै फुटपाथ गायबका उदाहरण त कति हो कति । सिंहदरबार परिसरकै उत्तर—पश्चिमी कुनोमा न्यूप्लाजाबाट अनामनगर जाँदा फुटपाथ गायब छ । त्यो कुनोमा पैदल यात्रीले निकै सकस भोग्नुपरेको छ । साँघुरो फुटपाथमा बाटै छोपेर तारको पिंजडामा ससाना रुख रोप्ने र लैनचौरमा प्लाष्टिकको दुबो विछ्याउने प्रबृक्तिप्रति ब्यंग्य गर्दै पत्रकार नारायण वाग्लेले ट्वीटरमा लेखेका छन्— ‘हरियो हुँदैमा प्लाष्टिकले अक्सिजन फाल्दैन मेयरसाप ।’

बल्खुको दृश्य

बागबजारको दृश्य

धरहरा नजिकैको दृश्य

बाटोभरि कारैकार, फुटपाथमा तारैतार

काठमाडौं उपत्यका सानो छ । गतिलो हिड्ने बाटो र सुरक्षित साइकल लेन भैदिए सडकभरि कार ¥याली देख्नै पर्ने थिएन । मूलबाटोभरि कारैकार कुदिरहँदा फुटपाथमा अलपत्र फालिएको तारको गुजुल्टोले थप सकस दिइरहेको छ । तारलाई भूमिगत गर्ने वा पुरानो तार हटाउने काम खुबै चलिरहेको देखिन्छ । तर यो कामको ‘फिनिसिङ’ पनि असाध्यै लाजमर्दो छ । हटाईएका तार त्यसै गुजुल्टो पारेर फुटपाथमा छोडिददा राजधानीको फुटपाथमा हिडिरहेको छु कि चारकोसे झाँडीमा ढ्ड्डी पन्छाउँदै हिडिरहेको छु, ठम्याउन मुस्किल पर्छ । तारको यो जात्रा पुस महिनामा थापाथली सेरोफेरोमा बेहोरेको थिएँ । ढिलोचाडो तार तह लागेपनि पैदलयात्रुलाई सताउन आजकाल विधुत प्राधिकरणले नयाँ कुरो थपिदिएको छ । हिड्नै नमिल्ने गरि विधुत प्राधिकरणले फुटपाथमा ‘डिस्ट्रिब्यूसन फिडर पिलर’ राखिदिएको छ । यो दृश्य राजधानीका धेरै ठाउँमा देखिन्छ ।

महाराजगन्ज शिक्षण अस्पतालबाट अमेरिकी दूतावास हुँदै नारायण गोपाल चोकतिर जाने बाटोको वायातर्फ केही ठाउँमा हिड्नै सकस हुने गरि त्यस्तो पिलर राखिएको छ । हिड्ने बाटो ड्यामडुम्मै छोपेर फिडर पिलर राखिएको फोटो ट्वीटरमा धेरैजनाले पोष्ट गरेका छन् । विधुत प्राधिकरणको यो ज्यादति निन्दनीय छ । गाउँघरमा ‘किन लखरलखर हिड्छस्’ ? भनेर गाली गर्ने प्रचलन छ । हिड्ने मान्छेलाई काम नपाएको, बेरोजगार भएको, लम्फु भएको आदि अनेक उपमा दिने चलन छ । विधुत प्राधिकरणले पनि हिड्ने मान्छेलाई त्यस्तै बेकामे सोचेछ कि ? काम भएको मान्छे बस, मोटरसाईकल वा कार चढ्छन् भन्ने सोचेछ कि ?

थापाथलीको दृश्य

महाराजगन्जको दृश्य

धोबीखोला किनार (अनामनगर)को दृश्य

जेब्राक्रस कि ढिस्कोक्रस ?

माइतीघर—कोटेश्वर जोड्ने फराकिलो बाटोका जेब्राक्रसहरु कस्ता छन् याद गर्नुभएको छ ? जेब्राक्रसबाट वारपार गर्न करिब ९ इन्चजति अग्लो ढिस्को क्रस गर्नुपर्छ । मोटरसाइकल वा गाडी बिचबिचबाट बटारिएर फुत्त नभागून भनेर जेब्राक्रसमै ढिस्को हालिएको हो भन्ने तर्क आउला । तर त्यो सम्भावित तर्क आपत्तीजनक छ । कोही बटारिएर जथाभावी हिड्छ भन्दैमा जेब्राक्रसमा ढिस्को हाल्ने ? त्यो ढिस्कोमा दृष्टिविहिन ब्यक्तिले कसरी हिड्ने ? विच बाटोमा पुगेपछि ढिस्कोमा ढ्याक्क ठोकिने ? ह्वीलचियर प्रयोगकर्ताले कसरी बाटो काट्ने ? त्यसले कसलाई सजिलो बनाउँछ ? यस्तै दुर्दशा रिङरोडको कलंकी—कोटेश्वर खण्डमा पनि देखिएको छ । रिङरोडको यो खण्ड चर्चा गर्न लायकको पनि छैन । त्यो त बिशुद्ध अलकत्रे चौरमात्र बनेको छ ।

अब जेब्राक्रसको अर्को पाटोको कुरा गरौं । नेपालमा आँखाले प्रष्ट देख्न सक्ने ब्यक्तिका लागिमात्र जेब्राक्रस बनाईएको छ । जेब्राक्रस भएको ठाउँ आइपुग्यो भनेर थाहा दिने आवाज वा केही संकेत लगाईएको छैन । ट्याकटाइल टायल पछ्याउँदै हिड्दा जेब्राक्रस भएको ठाउँतिर पुगेपछि त्यो क्रम टुटिहाल्छ । नेपालमा उपलब्ध ट्याकटाइल टायल गाडी त के, मोटरसाइकलले कुल्चिदा पनि फुटिहाल्ने खालको छ । त्यो टायलको विकल्पमा अर्थोक केही सोच्न सकिन्थ्यो । जेब्राक्रसमा रंग पोत्नुभन्दा पहिल्यै ठाउँ पहिचान गरेर बलियोसंग मसिनो चिप्स गिटी हालेर जेब्राक्रसको भुइँ सतह खस्रो बनाउन नसकिने हो र ? सेन्सरजडित प्रविधि नै चाहिन्छ भन्ने छैन । ट्याकटायल टायल पछ्याउदै हिड्दा अब जेब्राक्रस आईपुग्यो, खस्रो सतह पछ्याउँदै बाटो काट्नुहोस् भनेर सन्देश बज्ने र ब्रेलमा छामेर पनि पढ्न मिल्नेगरि डिजाइन बनाउन नसकिने हो र ?

सार्वजनिक पूर्वाधार सबैका साझा सम्पत्ती हुन् र प्रयोगकर्ताको विविधता असाध्यै फराकिलो छ भन्ने ख्याल गरियो भने कागज र पेन्सिल लिएर बस्दा मनमा अपांगता नभएका बयस्क ब्यक्ति बाहेक जेष्ठ नागरिक, बालबालिका, अपांगता भएका ब्यक्ति लगायत सबै लस्करै आईपुग्छन् । यति भएपछि पूर्वाधारजन्य अवरोध चिर्न धेरै गाह्रो छैन । आजकाल त अन्तर्राष्ट्रिय असल अभ्यास बुझ्न किताबका मोटामोटा ढड्डा पल्टाउनु पनि पर्दैन । अन्तर्राष्ट्रिय ऐन, कानून, निर्देशिका कता छन् भनेर खोज्नपनि पर्दैन । इन्टरनेट र मोवाइल फोनको सदुप्रयोग गर्ने हो भने मनभरिका जिज्ञासा मिनेटभरमा मेटिन्छ । राम्रा अभ्यास हेरेपछि स्थानीय आवश्यकता अनुसार देश सुहाउँदो हिसाबले परिमार्जन गर्न त्यति सकस छैन ।

जेब्राक्रस कि ढिस्कोक्रस ?

‘म सधैं युवा नै रहिरहन्छु’, ‘अपांगता भएका ब्यक्ति घरबाहिर किन हिड्नु’, ‘केटाकटी एकदिन ठूला भैहाल्छन्’ भन्ने सोच पालियो भने हामीले बनाएका पूर्वाधार सबैका साझा हुँदैनन् । कसैका लागि सुविधा, कसैका लागि दुविधा त कसैका लागि अवरोधको थुप्रोमात्र बन्न पुग्छन् । बाटो फराकिलो हुँदैमा, घर अग्लो हुँदैमा र पार्क हरियो हुँदैमा सुन्दर हुँदैन । त्यो संरचनाले सबैलाई स्वागत गर्न सक्यो, आफ्नो सम्झन सक्यो भनेमात्र मनैदेखि सुन्दर हुन्छ ।

भीरजस्ता र्याम्प

कुनैपनि नयाँ भवन संरचना नियाल्दा म त्यो भवनकोे मूल प्रवेशद्धार कस्तो छ भनेर हेर्छु । त्यसले सबैलाई भित्र आउनु भन्छ कि भन्दैन ? सबैलाई भित्र आउनु भन्नलाई त सबैका लागि सजिलो हुनेगरि बनाउनुप¥यो । खुड्किलै खुड्किलाको पहाड चढेपछि निकै महंगो र कलात्मक ढोका देखिन्छ । धेरै सार्वजनिक भवनहरुको साझा नियति हो यो । ख्यालख्यालको भएपनि एउटा र्याम्प राख्नु आजकालको निर्माण विज्ञानको बैधानिक ‘बाध्यता¬’ हो । नक्सामा ठिकठाक हुने र्याम्प बन्ने बेलामा चाहि खेरा गएका निर्माण सामाग्री थुपारेर मोटरसाईल चढाउने भिरालो ठाउँ बनाएजसरी बन्छ । न त भिरालोपनको अनुपात मिलेको हुन्छ न त सजिलो हुनेगरि रेलिङ नै हालिएको हुन्छ । यसो कुनातिर लुकाएझैं बनाइएको हुन्छ । ठिक छ कि छैन भनेर न प्रयोगकर्तालाई सोधिन्छ न त प्रचलित मापदण्ड र निर्देशिका पल्टाएर हेरिन्छ ।

र्याम्पसम्म पुग्ने बाटो अवरोधयुक्त छ भने त्यो ढंग मिलाएरै बनाईयो भनेपनि त्यो र्याम्पको के अर्थ भो ? र्याम्पको भिरालोपनको अनुपात कति राख्ने (१ः१५ अर्थात १ फिट चढ्नलाई १५ फिट लामो बनाउने), चौडाइ कति राख्ने, रेलिङ कसरी राख्ने, भुइँ सतह कस्तो बनाउने जस्ता मापदण्डलाई ख्याल गरिएन भने त्यो हेर्ने र्याम्पमात्र बन्छ । हाम्रा सार्वजनिक भवन संरचनाका धेरैजसो र्याम्पहरु यस्तै झारा टार्ने हिसाबले बनेका छन् । अस्पतालहरुमा बाहेक अन्यत्र यो सोचविचार गर्नुपर्ने संरचना हो भनेर ख्यालै गरिन्न । भीरजस्तो र्याम्प हाम्रो अवरोधयुक्त समाज चियाउने ऐना हो ।

अक्षरका अवरोध

अब सञ्चार सम्बन्धी अवरोधका कुरा गरौं । आम नागरिकलाई सेवा प्रदान गर्ने सरकारी, गैरसरकारी सबै निकायले हरेक नेपाली नागरिकले लेखपढ गर्न सक्छन् भन्ने कल्पना गरेका छन्जस्तो देखिन्छ । त्यसैले त नागरिक वडापत्र, सूचनापाटी वा विभिन्न कार्यकक्षहरुमा प्रिन्ट गरिएका सूचना टाँसिएका हुन्छन् । नपढेका मान्छे किन कार्यालय आउने ? सायद यस्तै मनोग्रन्थीले काम गरेको छ । देशैभर लगभग एकै ढाँचाको वडापत्र राख्ने चलन छ । ठूलो फ्लेक्समा प्रिन्ट गरिएका मसिना अक्षर । एकपटक खुइलिएपछि फेर्ने चलन कहाँ छ र ? ‘नागरिक वडापत्र’ लेखेको ठूलो अक्षर बाहेक केही नबुझिंदा समेत काम चलिरहेकै हुन्छ । बडेमाको फ्लेक्सबाहेक अरु विकल्प सोचेका छौं ? दृष्टिविहिन ब्यक्तिले त्यो फ्लेक्स कसरी पढ्ने ? जेष्ठ नागरिकले मसिना अक्षर कसरी पढ्ने ? पढ्नै नसक्ने निरक्षर ब्यक्तिले सूचना कसरी पाउने ? पूर्ण साक्षर घोषणा गरिदिएसंगै समस्या सकिन्छन् ? फ्लेक्ससंगै ब्रेलमा नागरिक वडापत्र बनाउँदा के बिग्रन्छ ? ठूल्ठूला अक्षरमा प्रिन्ट गरेर किताबैजस्तो बनाएर राखिदिए कति सजिलो होला ? क्यासेटजस्तै केही बजाउन मिल्ने चीज राखिदिए कति सजिलो होला ? सांकेतिक भाषामा भिडियो अनुवाद सहित ठूलो स्क्रिनमा आवाज मार्फत सूचना दिन सकियो भने नागरिकको सास्ती कति कम होला ? न यो धानिनसक्नु प्रविधि हो न त कुनै फजूल खर्च नै ।

अवरोधै अवरोधको नमुना बनेका हाम्रा पूर्वाधारहरु हाम्रै साँघुरो सोचका उपज हुन् । निर्माण सामाग्री थुपारिएका र तार पसारिएका फुटपाथ, ट्याकटाइल टायलको विचविचमा उभिएका बिजुलीका पोल, ढिस्कोजस्ता जेब्राक्रस, डरलाग्दा भीरजस्ता ¥याम्प र अक्षर खुइलिएका नागरिक वडापत्रले हामीलाई बाटो होइन, हाम्रो सोच फराकिलो पार्न भनिरहेछन् । सिमेन्ट पोतेकै भरमा र डोजर जोतेकै भरमा शहर गतिलो बन्छ भन्ने भ्रम कहिले तोडिएला खै ?

(२०७८ साल चैत १२ गते कान्तिपुर कोसेलीमा प्रकाशित लेखलाई परिमार्जनसहित राखिएको)